Funerair erfgoed – wat is dat? Wil je daar achter komen, dan ben je bij het Klakkelmansgilde in Zwolle aan het juiste adres. Het gilde houdt zich namelijk bezig met een onderdeel van ons funerair erfgoed: het bijzondere erfgoed rondom de dood en begraven. Erfgoedcoaches Marjanne en Anne gingen in gesprek met Wim, Girbe en Annemarie, drie leden van het gilde.
Funerair erfgoed
De dood is iets waar we allemaal mee te maken hebben en krijgen. Rituelen en tradities rondom de dood noemen we met een mooi woord ‘funerair erfgoed’. Dit erfgoed kent een lange geschiedenis en is in ontwikkeling. Heel vroeger werden mensen bijvoorbeeld begraven in hunebedden. Tegenwoordig zijn er verschillende begraafplaatsen in Nederland. Denk bijvoorbeeld aan een islamitische begraafplaats, maar er zijn ook mensen die kiezen voor een laatste rustplek op een natuurbegraafplaats.
Beoefenaars van funerair erfgoed in Overijssel
De vrijwilligers van het Klakkelmansgilde zagen met lede ogen aan hoe dit stukje immaterieel erfgoed in Nederland langzaam verdween. Denk aan het beeld van een klassieke rouwstoet, de rol van de aanzegger of de speciale kleding die mensen vroeger droegen. Dit stukje geschiedenis wil het gilde graag weer onder de aandacht brengen.
Gilde met een missie
Stichting Klakkelmansgilde is in 2015 door funerair specialist Wim van Vlaanderen, Jan de Graaf en Anne-Marie van Dijk opgericht. Waarom? De groep vrijwilligers wil laten zien dat het hier niet zomaar om wat verschillende gebruiken gaat. Nee, de gebruiken geven namelijk uiting aan respect en saamhorigheid. Het doel van de stichting is om de dood via een ‘mooie uitvaart’ toegankelijker te maken. Dit doen de vrijwilligers door in vol ornaat historische begrafenissen uit te beelden. Ook wel re-enactment genoemd: het opnieuw uitvoeren van.
Naast deze demonstraties geven de vrijwilligers ook interessante lezingen voor uiteenlopende gezelschappen over gebruiken bij oude begrafenissen. Hierbij komen ook anekdotes en vergeten taal aan bod en is er ruimte voor vragen over begraven. Ook op deze manier houden ze oude rituelen rondom de dood levend.
Klakkelman en huilebalk?
De naam van het gilde verwijst waarschijnlijk naar de man die vooraan in de begrafenisstoet liep. Hij werd ook wel de aanzegger of klakkelman genoemd. Hoe zag zo’n stoet er vroeger dan uit? Voorop in de begrafenisstoet liep de aanzegger of klakkelman, die met zijn staf het verkeer van koetsen en wagens stil zette op kruispunten en die bij de bewoners in de straat van de overledene aanklopte en overal melding deed van het overlijden. Ook wel ‘de dood aanzeggen’ genoemd. Vervolgens kwamen de dragers met de kist, de priester of dominee en de familie.
Dan waren er nog de huilebalken, die met hoge zijden hoeden en witte zakdoeken het verdriet moesten uitbeeldden. Zij werden vaak betaald voor hun gejammer en hadden meestal geen enkele band met de overledene. Tegenwoordig denken we bij een huilebalk eerder aan iets anders.
Het gilde in actie
Het Klakkelmansgilde probeert alle bovenstaande rollen en details zo precies mogelijk terug te laten komen in hun demonstraties. Het gilde kun je zien optreden bij evenementen, zoals het Dickensfestijn in Deventer en de jaarlijkse Open Monumentendag in september.
Als je de vrijwilligers vraagt naar het meest bijzondere optreden tot nu toe, dan is dat het ten grave dragen van het bekende tv-programma Man Bijt Hond. Toen het programma Man Bijt Hond ermee stopte, wilden de makers ervan iets bijzonders doen. Leden van het Klakkelmansgilde hebben meegeholpen met het plechtig ‘begraven’ van de uitzending Man Bijt Hond op begraafplaats Kranenburg mét een complete begrafenisstoet. De reacties van omstanders waren onbetaalbaar en mensen zetten hun auto aan de kant om respect voor de ‘voorstelling’ te tonen.
Het Klakkelmansgilde wordt regelmatig gevraagd een bijdrage te leveren aan hedendaagse begrafenissen. Dit kan ze doen doen door het beschikbaar stellen van rouwkoetsen en bijbehorende figuranten in uniform.
Lijkkoets uit 1917
Het gilde heeft met de hulp van de Stichting Monuta (2018) een klassieke lijkkoets uit 1917 gekocht. Bijzonder, want er zijn nog slechts een paar begrafeniskoetsen in Nederland. De koets werd ergens in een loods gevonden en heeft een Zwols tintje. De koets is namelijk grondig gerestaureerd door studenten van de opleiding Schilderen van het Deltion College (2013-2015). Ook de koets kun je bewonderen bij demonstraties of evenementen van het gilde.
Kleding van vroeger
Bij het naspelen van de begrafenissen dragen de leden van het gilde antieke kleding van wel 100 jaar terug. Deze kleding is authentiek of nauwgezet nagemaakt volgens de voorschriften en patronen uit die tijd. Vroeger was zwarte kleding de standaard bij een uitvaart. Dat was niet zomaar: zo was duidelijk wie er bij de rouwstoet hoorde én in het zwart was iedereen gelijk.
Het Klakkelmansgilde heeft een droom
Aan goede ideeën geen gebrek. Een droom van het gilde is om in samenwerking met de gemeente Zwolle en inwoners van de stad de her-begrafenis van Johannes Ter Pelkwijk (1769-1834) te organiseren. Ter Pelkwijk was een Zwolse politicus, die zich in het bijzonder voor het onderwijs heeft ingezet. Destijds liep het verkeerd af. Zijn begrafenis werd groots opgezet. De stoet zou door de bekende Diezerstraat gaan. De wethouder zou speechen en het koor van het wezeninstituut zingen. Maar noodweer gooide roet in het eten: de hele ceremonie werd ingekort en de speech nooit uitgesproken.
Het Klakkelmansgilde zou graag een her-begrafenis van Ter Pelkwijk organiseren, volgens het draaiboek uit 1834. Het gilde wil de de inwoners van Zwolle de mogelijkheid bieden zich historisch te verkleden en echt onderdeel te laten zijn van de rouwstoet.
Hulp gevraagd bij uitdagingen
Het Klakkelmans Gilde kent verschillende uitdagingen, blijkt uit het gesprek. Van ‘Hoe houden we alle historische kleding goed geconserveerd?’ tot ‘Waar vinden we nieuwe mensen die zich ook willen inzetten voor het borgen of levend houden van historische begrafenisrituelen?’.
Waar zijn ze op dit moment naar op zoek? Het gilde komt graag in contact met mensen die (een keer) mee willen doen met het naspelen van een uitvaart, zij zijn van harte welkom bij het gilde. Ervaring is niet nodig. Alleen met nieuwe aanwas kunnen ze ervoor zorgen dat deze tradities rondom de dood blijven bestaan.
Ook zoekt het gilde historische kledingstukken of gebruiksvoorwerpen, die vroeger tijdens een uitvaart werden gedragen en gebruikt. Heb jij toevallig nog iets op je zolder liggen wat het gilde van pas kan komen?
Verder staat het gilde altijd open voor organisaties, die een lezing of demonstratie willen boeken. Ben je in de mogelijkheid om het gilde financieel te steunen? Dan is een donatie voor dit funeraire erfgoed van harte welkom. De vrijwilligers gebruiken het geld voor onderhoud en restauratie van de historische uitvaarspullen.
Voor alle bovenstaande zaken kun je mailen naar: info@klakkelmansgilde.nl of contact opnemen met Anne-Marie van Dijk via 038 – 4290026.
Wat is Immaterieel Erfgoed?
Immaterieel erfgoed is levend erfgoed: gewoontes, kennis en praktijken van vandaag, die mensen van vroeger hebben gekregen en willen doorgeven aan toekomstige generaties. En naarmate tijden veranderen, verandert immaterieel erfgoed mee. Wil je meer weten over Immaterieel Erfgoed en wat het precies inhoudt?
Deze tekst is geschreven met behulp van verschillende bronnen. Het gesprek met Anne-Marie, Obbe en Girbe. De toegestuurde documenten van Jan Mulder, waaronder de artikelen Klakkelmansgilde Bewaarders van Funerair Erfgoed in Terebinth 2024 – 1 geschreven door Tjitske Zuiderbaan en het artikel uit De wijk: Het Klakkelmansgilde – ‘De dood mag gezien worden’, door Girbe Buist.
