De Overijsselse erfgoedsector leunt in belangrijke mate op vrijwilligers. Tot voor kort ontbrak (cijfermatig) inzicht in de samenstelling en het profiel van Overijsselse erfgoedvrijwilligers en hun activiteiten. Een nieuw onderzoek, in 2023 uitgevoerd in opdracht van het Overleg Provinciale Erfgoedinstellingen (OPEN), brengt hier verandering in.
Voor dit onderzoek is door het PON & Telos en Puyrhulla Research Consultants in samenwerking met provinciale erfgoedorganisaties in elke provincie een onderzoek uitgevoerd. Erfgoedplatform Overijssel, onderdeel van de Overijsselacademie, coördineerde het deelonderzoek voor Overijssel. De resultaten bieden interessante inzichten in de verschillende Overijsselse erfgoedinitiatieven en de samenstelling, motivaties en behoeften van erfgoedvrijwilligers.
Erfgoedcoach Marjanne Romkes-Foppen: “Het onderzoek laat zien dat maar liefst driekwart van de Overijsselse erfgoedinitiatieven puur en alleen draait op vrijwilligers. Ook ligt de verhouding van het aantal (onbetaalde) vrijwilligers ten opzichte van betaalde krachten in Overijssel relatief hoog in vergelijking met andere provincies.
Dit bevestigt het beeld dat de vele actieve Overijsselse erfgoedvrijwilligers een cruciale rol spelen bij het beheer, behoud en het uitdragen van ons provinciale erfgoed: van de historie, tradities, feesten, en taal tot historische collecties, gebouwen en landgoederen. Erfgoedvrijwilligers zijn de pilaren waar het Overijssels erfgoed op leunt. Als schatbewaarders van ons erfgoed verdienen zij het dat we hen ondersteunen waar dat kan.”
Het Overijssels deelonderzoek
Voor het onderzoek in Overijssel zijn medio 2023 meer dan 250 erfgoedorganisaties benaderd. Daarnaast is de enquête via de communicatiekanalen van het Erfgoedplatform Overijssel uitgezet. De opgehaalde data is in een tweede fase verder verrijkt met input en data vanuit landelijke en provinciale koepelorganisaties die actief zijn in het Overijssels erfgoedveld.
De vragenlijst focust op de achtergrond van erfgoedvrijwilligers, hun motivaties en drijfveren om met erfgoed te werken. Ook ligt een belangrijke nadruk op de manier waarop erfgoedorganisaties georganiseerd zijn, welke activiteiten ze uitvoeren en was onder meer aandacht voor de gevolgen van de coronacrisis.
Marjanne Romkes-Foppen: ,, Een derde van de Overijsselse erfgoedorganisaties geeft aan dat de impact van de coronacrisis op hun instelling groot is geweest omdat activiteiten stil lagen, en vrijwilligers gestopt (of zelfs overleden) zijn. Gelukkig is over de gehele linie in meer dan de helft van de gevallen het aantal vrijwilligers stabiel gebleven.”
Duizenden vrijwilligers die zich duizenden uren per week belangeloos inzetten
Marjanne Romkes-Foppen: ”Dankzij het onderzoek hebben we nu een groep van 9.500 erfgoedvrijwilligers in beeld gekregen, die zich wekelijks meer dan 17.000 uur belangeloos inzetten voor uiteenlopende initiatieven. Naar verwachting is dit de ondergrens en liggen die aantallen in de praktijk nog hoger. Zo ontstaat steeds meer een compleet beeld van de reikwijdte van dit veld. Het heeft ons ook weer geholpen bij het gericht vinden en benaderen van initiatieven en gemeenschappen die voor ons tot nu toe nog onder de radar zijn gebleven.”
Focus op lokale en regionale geschiedenis
De onderzoekers hebben veel energie gestoken in het onderscheiden van de verschillende soorten initiatieven en de verfijning van de specifieke thema’s waar die musea, historische verenigingen, archieven en initiatieven voor behoud, onderhoud en beoefening zich mee bezig houden. En ook de verdeling van de erfgoedvrijwilligers over de verschillende initiatieven komt aan bod.
Marjanne: ,”Wat opvalt is dat maar liefst 95 % van de Overijsselse erfgoedvrijwilligers zich inzet voor een initiatief uit zijn lokale omgeving en dat de focus van erfgoedorganisaties in belangrijke mate ligt op lokale en regionale geschiedenis. Daarbij is driekwart van de Overijsselse erfgoedvrijwilligers structureel, meer dan 10 jaar betrokken bij een organisatie.
Dit zegt niet alleen iets over de sterke binding die de vrijwilligers voelen met de initiatieven waar zij zich voor inzetten, zij zijn onmisbaar als dé experts op het gebied van lokale verhalen en bronnen. Opvallend is ook dat de Overijsselse erfgoedvrijwilligers in vergelijking met hun collega’s in den lande bijna allemaal het doorgeven van erfgoed aan de volgende generatie als hun belangrijkste motivatie zien. Meer nog dan het bevorderen van sociale contacten. ”
Integrale benadering materieel en immaterieel erfgoed
Een andere noemenswaardige uitkomst van het onderzoek is dat meer dan de helft van de Overijsselse erfgoedinitiatieven (61%) zich zowel bezig houdt met materieel als met immaterieel erfgoed. En als focus wordt daarbij ook het thema ‘tradities’ relatief vaak genoemd.
Marjanne: “Erfgoedinitiatieven in Overijssel zijn breed georiënteerd. Dit maakt het in de praktijk lastig is onderscheid te maken tussen de focus op collecties, archieven en objecten enerzijds, en tradities, taal en ambachten anderzijds. Ook zijn de vrijwilligers vaak duizendpoten die zich met een veelheid aan subthema’s en activiteiten bezig houden. Vanuit het Erfgoedplatform Overijssel pleiten we er, samen met onze partners, dan ook voor het Overijssels erfgoedveld integraal op al deze thema’s te adviseren, bedienen en ondersteunen. Vanuit één centraal platform waarbij iedere partner zijn expertise inbrengt.”
Vergrijzing en ondersteuningsbehoefte
Marjanne: ”Zoals in heel Nederland is ook in Overijssel sprake van vergrijzing onder erfgoedvrijwilligers. Maar liefst driekwart van de vrijwilligers is ouder dan 65 jaar en slechts 5 procent is jonger dan 44 jaar. Hier ligt voor de toekomst een grote zorg. Want wie gaan deze belangrijke, dragende krachten opvolgen? Een niet gering percentage van 46% van de respondenten vreest dat hun erfgoedorganisatie in de komende jaren kleiner zal worden.”
In het onderzoek is ook uitgebreid stil gestaan bij de behoeften onder Overijsselse erfgoedvrijwilligers. Hieruit kwam naar voren dat er een grote behoefte is aan hulp en advies bij het vinden en aanvragen van subsidies. Daarnaast wil meer dan de helft van de respondenten hulp bij het vinden van nieuwe vrijwilligers. Maar ook ondersteuning bij het bereiken van nieuwe doelgroepen, het vergroten van publieksbereik, digitalisering en collectiebeheer komen naar voren.
In dit infographic zijn de belangrijkste resultaten van het Overijssels deelonderzoek samengevat:
Acties vanuit het Erfgoedplatform Overijssel
Erfgoedcoach Marjanne concludeert : “Het onderzoek bevestigt voor ons hoe belangrijk het is om Overijsselse erfgoedvrijwilligers als dragers van onze erfgoedsector blijvend te ondersteunen en adviseren. Dit doen we nu al bij het Erfgoedplatform Overijssel door het aanbieden van nieuws, bijeenkomsten en kennis via ons online platform www.erfgoedplatformoverijssel.nl. Ook geven we een podium aan verhalen van erfgoedvrijwilligers en (streekgebonden) erfgoedverhalen. We zijn blij dat blijkt dat grootste deel van de Overijsselse erfgoedorganisaties al bekend is met ons.“
Met de uitkomsten van het onderzoek in de hand kunnen proberen we het aanbod vanuit het Erfgoedplatform Overijssel nog beter af te stemmen op de levende behoeften in het veld:
- we bieden de komende tijd gericht hulp bij het vinden van financiële middelen en fondsen voor erfgoedprojecten. Zo organiseren we in samenwerking met KIEN in mei, juni en september een drietal gratis bijeenkomsten over fondsenwerving en sponsoring. Geïnteresseerden kunnen zich daar nu al voor aanmelden. Daarnaast besteden we in onze nieuwsberichten en kennisbank regelmatig aandacht aan interessante regelingen en fondsen.
- we starten dit voor- en najaar met op maat trainingen op het gebied van het vinden en werven van nieuwe gezichten voor (kleinere) erfgoedorganisaties. Daarbij dagen we erfgoedinstellingen uit zowel de blik op de eigen organisatie te richten als in de huid van potentiële vrijwilligers te kruipen. En ook onderlinge uitwisseling van tips en ervaringen tussen erfgoedorganisaties komt aan bod.
- we bieden in samenwerking met onze partners VASCO en KIEN doorlopend trainingen aan die organisaties helpen met het bereiken van nieuwe doelgroepen. Zoals rondom het creëren van betrokkenheid, inclusie, het genereren van interactie en erfgoed educatie in algemene zin. Maar ook trainingen specifiek gericht op de Onderbouw en Bovenbouw van het basisonderwijs en het VMBO.
- erfgoedcoach Marjanne Romkes-Foppen vervult tot slot als digitaal erfgoedcoach van Overijssel, in samenwerking met het Netwerk Digitaal Erfgoed en andere partners, een doorlopende vraagbaakfunctie op het gebied van digitalisering en collectiebeheer.
